Siop William Evans. Don Llewellyn
Cyhoeddwyd yn y Casglwr, Gwanwyn 1997
Yn 1975 darganfyddais drysor a fu’n guddiedig ers diwedd y ganrif ddiwethaf. Nid aur nac arian mohono, ond eto, roedd yn amhrisiadwy. Pwy fuasai’n meddwl y gallai adfeilion hen siop y pentre ddal y fath ddirgelwch. Yn ystod y ganrif hon, yr oedd y stôr wedi bod yn gartref i sawl masnachwr parchus a gweithgar, ond neb i gymharu â William Evans y perchennog o 1862 hyd 1900. Yr ydym yn dra diolchgar i’r dyn hwn oherwydd dim ond trwy ei weledigaeth a’i ddyfeisgarwch y mae gennym heddiw gasgliad gwych o ddogfennau sy’n dangos bywyd ein pentref bach yn ei gyfanrwydd yn ystod oes Fictoria. Hap a damwain oedd y darganfyddiad. Tynnodd cymydog fy sylw at y ffaith fod darnau bach o bapur yn chwifio yn y gwynt yn gyfagos i furddun yr hen siop. Yr oedd cipolwg ar un ohonynt yn ddigon i gynnau diddordeb; diwedd llythyr personol ydoedd: ‘. . . Hyn mewn hyfrydwch calon oddi wrth eich ufudd Gomer Thomas’.
Yr oedd y brad-ddrws i’r llofft uwch ben y stablau wedi pydru ac yr oedd y to yn barod i esgor cyfrinachau’r hen William allan i’r byd tu hwnt. Cefais ganiatâd i’w holrhain a hefyd i gadw unrhyw beth o bwysigrwydd hanesyddol i’m hastudiaeth fy hun. Yn ddigon hawdd, agorwyd y drws am y tro cyntaf ers troad y ganrif ac yno o fy mlaen roedd y trysor. Yr oedd William Evans wedi cadw pob darn o bapur perthnasol i’w fusnes a’i fywyd gyda phob blwyddyn wedi eu rhestru ar fonyn gwahanol. Eisteddai’r bwndeli’n daclus mewn rhes ar un ceibren. Gwelais dystiolaeth o ymweliadau cenedlaethau o lygod bach ond ychydig iawn o ddifrod oedd i’w weld, a hynny yn gyfyngedig i’r ymylon. Diolch i’r llygod am eu trugaredd!
Eisteddais am dair awr y prynhawn hwnnw ymhlith y ceubrennau yn gaeth i’r papurau a’u cynnwys. Wedyn, trowyd fy ngarej yn astudfa am dri mis tra bûm yn dethol y rhai gorau ac yn eu diheintio. Dros yr wythnosau, datblygodd (allan o’r chwech o sacheidiau gorlawn) ddarlun o fywyd pentrefol hir ddiflanedig. Pentyrch yw’r lle; pentref sydd yn gorwedd ar lechweddau Mynydd y Garth yn nwyrain Morgannwg ond yn fwy cywir, y rhan o’r hen blwyf a elwir yn Benygarn. Dim ond saith milltir o ganol y brifddinas, ond yn fyd gwahanol. Fel y dywedodd y diweddar Athro Griffith John Wi1liams,. ‘Bu Pentyrch erioed yn enwog am ei Gymreigrwydd, am ei sêl dros bopeth Cymreig . . . pan oedd yr ardaloedd cylchynol yn cael cu boddi gan fôr o Seisnigrwydd, parhaodd yr iaith yma yn hoew ac yn dirf’. Ac yn anhygoel, wrth ystyried agosrwydd daearyddol y pentref i Gaerdydd, yw’r ffaith fod cofnodion Cyngor Plwyf Pentyrch yn ddwyieithog hyd at y saithdegau cynnar (sef amser y newidiadau mawr yng nghyfun- drefn llywodraeth leol). Yn y rhan hon o Gymru roedd yn wyrth.
Fel y disgwylir, trwy gyfrwng y Saesneg ’roedd y mwyafrif o’r gweithredoedd masnachol a gadwyd yn y casgliad er mai Cymraeg oedd iaith gyntaf 95% o drigolion y plwyf yn y cyfnod hwnnw. Er gwaethaf hyn, Cymraeg oedd y llawlyfr a ddysgodd William Evans sut i wneud ei gyfrifon. Yr oedd yn ogystal yn gwerthu ugeiniau o bapurau newydd Cymraeg i’r pentrefwyr ac ambell almanac a nofel yn yr hen iaith. Hyd yn oed yn y cyfraniadau Saesneg cewch gadarnhad nad yr iaith fain a gai flaenoriaeth ym mywyd y gymuned.
Deuthum yn gyfarwydd iawn â’r teulu Evans wrth i mi ddilyn eu gweithredoedd a nodi eu teimladau ynglŷn ag amryw agweddau bywyd. Deuthum i adnabod William ei hun fel dyn uchelgeisiol a gwelais ei gyfoeth yn tyfu dros y deugain mlynedd. Fel masnachwr, mwynhaodd safle go bwysig mewn cymdeithas ac yr oedd yn ddiddorol gweld y berthynas rhyngddo ef a’r ysgolfeistr, y postfeistr a’r ficer. Siop weddol fach oedd hi ar y dechrau ond erbyn y saithdegau, yr oedd yn archfarchnad ei dydd a hyn yn syndod gan gofio mai pentref cymharol ynysig oedd Pentyrch a dim ond llwybrau cul a chreigiog i’w gyrraedd. Yr oedd ganddo gyflenwyr o feysydd pell: daeth ymenyn o Iwerddon a thybaco yn uniongyrchol o America. Mae un llythyr (1862) yn ymddiheuro am godi prisiau oherwydd y rhyfel rhwng y Taleithiau. Yr oedd yn derbyn cig moch o safon yn gyson oddi wrth ffermwr yn Nhregaron ac yr oedd yn brynwr parod pan oedd y moch lleol yn dew. Fel cyflogwr roedd William Evans yn gosod tair amod: rhaid i bob gweithiwr fod (a) yn gallu siarad Cymraeg; (b) yn deilwng o’i ymddiried; (c) yn Fethodist Calfinaidd. £26 y flwyddyn oedd cyflog cyfartal i’w weision.
Dan do’r siop roedd amrywiaeth anferth o bethau cyffredin ac egsotig, o fotymau i bowdr dryll, o feddyginiaethau i fwyd i dda byw; olew, bara a bisgedi, blawd, siwgr, triog a mêl, chwisgi, brandi a gwin, snisin (Finest Black Rappee), ac ugeiniau o sigarau gwahanol. Cannoedd o archebion nwyddau sy’n dangos gofynion sylfaenol teulu cyfoes; bron pob un yn gofyn am ganhwyllau, paraffin a lampblack heb anghofio am gaws, halen a bara. Gwerthwr gwisgoedd oedd William Evans hefyd ac yr oedd yn cadw dillad at bob achlysur, o briodasau i angladdau, o’r cwrdd i’r helfa. Mae sawl archeb am frethyn lle mae’r cwsmer wedi pinio sampl i’r llythyr. Y cyfryw oedd enw da’r siop am safonau uchel, bu cerbydau William Evans yn anfon nwyddau i Fro Morgannwg, Caerdydd, Pontypridd a’r cymoedd, bron pob awr o’r dydd.
Yr oedd melinwyr a gwneuthurwyr celfi’r ardal mewn cysylltiad rheolaidd i’r busnes. Mae’r ugeiniau o anfonebau gan grefftwyr y plwyf, sef Mathews y gof, Thomas y plastrwr, Williams y gwydrwr, a Sianco’r crydd yn creu darlun o lawnder a phrysurdeb. Yn achos Evans ei hun, gwelwn gyfoeth uwch ei alwedigaeth. Eto, yn gwau drwy’r cyfan gallwn weld arwyddion o dlodi a llymder. Y nodiadau di-ri oddi wrth y ficer Parch. Theophilus Rees sy’n dangos yn fanwl gyfyngder ac anobaith rhai o drigolion anghenus y pentref: weithiau yn gofyn am werth swllt o fara i rwystro rhyw deulu bach rhag newynu, neu atolwg am esgidiau ail-law i blant troednoeth. Mae’r disgrifiadau o afiechydon y cyfnod yn cynnwys y dwymyn lyferth (teiffoid) a sawl cyfeiriad at farwolaeth yn y crud.
Un o lywodraethwyr Ysgol Bwrdd Pentyrch oedd William Evans ond cafodd pob un o’i wyth o blant addysg breifat ym Mryste. Hiraethu am bentref eu genedigaeth oeddent yn eu llythyron. Yn rhyfedd, nid oes un o ddisgynyddion William Evans yn byw yn yr ardal heddiw. Yr oedd ei fab, John William, dyn dysgedig a oedd yn siarad pump o ieithoedd gwahanol, yn ysgol- feistr yn y Creigiau hyd at ei farwolaeth yn 1950. Claddwyd ef gyda gweddill y teulu ym mynwent Eglwys St. Catwg, Pentyrch; er mai Methodistiaid eiddgar oeddynt i gyd, yr oedd tyniad cu gwreiddiau dwfn yn yr hen blwyf yn rhy gryf.
Yn y casgliad mae ffurflenni a thrwyddedau sydd yn dangos cymhlethdod rhedeg busnes hyd yn oed yn y dyddiau hynny, yn cu plith, tystysgrifau treth incwm ochr yn ochr £1 dogfennau i ganiatáu gwerthu gwirodydd ac i gyflogi gweision. Mae adlewyrchiad o bron pob golwg ar y natur ddynol ar gael ar y bonau. Ynghyd ag enghreifftiau o dynerwch calon, mae ambell weithred gas; ond ar y cyfan, rhinweddau ydynt a fyddai’n fendithiol i ni i gyd o’u harddel heddiw.
O’r cyfan, fy hoff eitem yw llythyr oddi wrth ddyn o Ferthyr at William Evans yn gofyn am rywbeth a archebwyd rhyw fis yn gynharach. Mae’n cyflwyno i’r siopwr y bygythiad: os na cheid yr ambarél ar unwaith ni allai wneud dim llai na rhoi hanes y mater i gyd-ddiaconiaid William Evans yng Nghapel y Methodistiaid Calfinaidd Horeb, Pentyrch!