Awdur: Rheolwr

Siop William Evans.    Don Llewellyn

Cyhoeddwyd yn y Casglwr, Gwanwyn 1997

Yn 1975 darganfyddais drysor a fu’n guddiedig ers diwedd y ganrif ddiwethaf. Nid aur nac arian mohono, ond eto, roedd yn amhrisiadwy. Pwy fuasai’n meddwl y gallai adfeilion hen siop y pentre ddal y fath ddirgelwch. Yn ystod y ganrif hon, yr oedd y stôr wedi bod yn gartref i sawl masnachwr parchus a gweithgar, ond neb i gymharu â William Evans y perchennog o 1862 hyd 1900. Yr ydym yn dra diolchgar i’r dyn hwn oherwydd dim ond trwy ei weledigaeth a’i ddyfeisgarwch y mae gennym heddiw gasgliad gwych o ddogfennau sy’n dangos bywyd ein pentref bach yn ei gyfanrwydd yn ystod oes Fictoria. Hap a damwain oedd y darganfyddiad. Tynnodd cymydog fy sylw at y ffaith fod darnau bach o bapur yn chwifio yn y gwynt yn gyfagos i furddun yr hen siop. Yr oedd cipolwg ar un ohonynt yn ddigon i gynnau diddordeb; diwedd llythyr personol ydoedd: ‘. . . Hyn mewn hyfrydwch calon oddi wrth eich ufudd Gomer Thomas’.

Yr oedd y brad-ddrws i’r llofft uwch ben y stablau wedi pydru ac yr oedd y to yn barod i esgor cyfrinachau’r hen William allan i’r byd tu hwnt. Cefais ganiatâd i’w holrhain a hefyd i gadw unrhyw beth o bwysigrwydd hanesyddol i’m hastudiaeth fy hun. Yn ddigon hawdd, agorwyd y drws am y tro cyntaf ers troad y ganrif ac yno o fy mlaen roedd y trysor. Yr oedd William Evans wedi cadw pob darn o bapur perthnasol i’w fusnes a’i fywyd gyda phob blwyddyn wedi eu rhestru ar fonyn gwahanol. Eisteddai’r bwndeli’n daclus mewn rhes ar un ceibren. Gwelais dystiolaeth o ymweliadau cenedlaethau o lygod bach ond ychydig iawn o ddifrod oedd i’w weld, a hynny yn gyfyngedig i’r ymylon. Diolch i’r llygod am eu trugaredd!

Eisteddais am dair awr y prynhawn hwnnw ymhlith y ceubrennau yn gaeth i’r papurau a’u cynnwys. Wedyn, trowyd fy ngarej yn astudfa am dri mis tra bûm yn dethol y rhai gorau ac yn eu diheintio. Dros yr wythnosau, datblygodd (allan o’r chwech o sacheidiau gorlawn) ddarlun o fywyd pentrefol hir ddiflanedig. Pentyrch yw’r lle; pentref sydd yn gorwedd ar lechweddau Mynydd y Garth yn nwyrain Morgannwg ond yn fwy cywir, y rhan o’r hen blwyf a elwir yn Benygarn. Dim ond saith milltir o ganol y brifddinas, ond yn fyd gwahanol. Fel y dywedodd y diweddar Athro Griffith John Wi1liams,. ‘Bu Pentyrch erioed yn enwog am ei Gymreigrwydd, am ei sêl dros bopeth Cymreig . . . pan oedd yr ardaloedd cylchynol yn cael cu boddi gan fôr o Seisnigrwydd, parhaodd yr iaith yma yn hoew ac yn dirf’. Ac yn anhygoel, wrth ystyried agosrwydd daearyddol y pentref i Gaerdydd, yw’r ffaith fod cofnodion Cyngor Plwyf Pentyrch yn ddwyieithog hyd at y saithdegau cynnar (sef amser y newidiadau mawr yng nghyfun- drefn llywodraeth leol). Yn y rhan hon o Gymru roedd yn wyrth.

Fel y disgwylir, trwy gyfrwng y Saesneg ’roedd y mwyafrif o’r gweithredoedd masnachol a gadwyd yn y casgliad er mai Cymraeg oedd iaith gyntaf 95% o drigolion y plwyf yn y cyfnod hwnnw. Er gwaethaf hyn, Cymraeg oedd y llawlyfr a ddysgodd William Evans sut i wneud ei gyfrifon. Yr oedd yn ogystal yn gwerthu ugeiniau o bapurau newydd Cymraeg i’r pentrefwyr ac ambell almanac a nofel yn yr hen iaith. Hyd yn oed yn y cyfraniadau Saesneg cewch gadarnhad nad yr iaith fain a gai flaenoriaeth ym mywyd y gymuned.

Deuthum yn gyfarwydd iawn â’r teulu Evans wrth i mi ddilyn eu gweithredoedd a nodi eu teimladau ynglŷn ag amryw agweddau bywyd. Deuthum i adnabod William ei hun fel dyn uchelgeisiol a gwelais ei gyfoeth yn tyfu dros y deugain mlynedd. Fel masnachwr, mwynhaodd safle go bwysig mewn cymdeithas ac yr oedd yn ddiddorol gweld y berthynas rhyngddo ef a’r ysgolfeistr, y postfeistr a’r ficer. Siop weddol fach oedd hi ar y dechrau ond erbyn y saithdegau, yr oedd yn archfarchnad ei dydd a hyn yn syndod gan gofio mai pentref cymharol ynysig oedd Pentyrch a dim ond llwybrau cul a chreigiog i’w gyrraedd. Yr oedd ganddo gyflenwyr o feysydd pell: daeth ymenyn o Iwerddon a thybaco yn uniongyrchol o America. Mae un llythyr (1862) yn ymddiheuro am godi prisiau oherwydd y rhyfel rhwng y Taleithiau. Yr oedd yn derbyn cig moch o safon yn gyson oddi wrth ffermwr yn Nhregaron ac yr oedd yn brynwr parod pan oedd y moch lleol yn dew. Fel cyflogwr roedd William Evans yn gosod tair amod: rhaid i bob gweithiwr fod (a) yn gallu siarad Cymraeg; (b) yn deilwng o’i ymddiried; (c) yn Fethodist Calfinaidd. £26 y flwyddyn oedd cyflog cyfartal i’w weision.

Dan do’r siop roedd amrywiaeth anferth o bethau cyffredin ac egsotig, o fotymau i bowdr dryll, o feddyginiaethau i fwyd i dda byw; olew, bara a bisgedi, blawd, siwgr, triog a mêl, chwisgi, brandi a gwin, snisin (Finest Black Rappee), ac ugeiniau o sigarau gwahanol. Cannoedd o archebion nwyddau sy’n dangos gofynion sylfaenol teulu cyfoes; bron pob un yn gofyn am ganhwyllau, paraffin a lampblack heb anghofio am gaws, halen a bara. Gwerthwr gwisgoedd oedd William Evans hefyd ac yr oedd yn cadw dillad at bob achlysur, o briodasau i angladdau, o’r cwrdd i’r helfa. Mae sawl archeb am frethyn lle mae’r cwsmer wedi pinio sampl i’r llythyr. Y cyfryw oedd enw da’r siop am safonau uchel, bu cerbydau William Evans yn anfon nwyddau i Fro Morgannwg, Caerdydd, Pontypridd a’r cymoedd, bron pob awr o’r dydd.

Yr oedd melinwyr a gwneuthurwyr celfi’r ardal mewn cysylltiad rheolaidd i’r busnes. Mae’r ugeiniau o anfonebau gan grefftwyr y plwyf, sef Mathews y gof, Thomas y plastrwr, Williams y gwydrwr, a Sianco’r crydd yn creu darlun o lawnder a phrysurdeb. Yn achos Evans ei hun, gwelwn gyfoeth uwch ei alwedigaeth. Eto, yn gwau drwy’r cyfan gallwn weld arwyddion o dlodi a llymder. Y nodiadau di-ri oddi wrth y ficer Parch. Theophilus Rees sy’n dangos yn fanwl gyfyngder ac anobaith rhai o drigolion anghenus y pentref: weithiau yn gofyn am werth swllt o fara i rwystro rhyw deulu bach rhag newynu, neu atolwg am esgidiau ail-law i blant troednoeth. Mae’r disgrifiadau o afiechydon y cyfnod yn cynnwys y dwymyn lyferth (teiffoid) a sawl cyfeiriad at farwolaeth yn y crud.

Un o lywodraethwyr Ysgol Bwrdd Pentyrch oedd William Evans ond cafodd pob un o’i wyth o blant addysg breifat ym Mryste. Hiraethu am bentref eu genedigaeth oeddent yn eu llythyron. Yn rhyfedd, nid oes un o ddisgynyddion William Evans yn byw yn yr ardal heddiw. Yr oedd ei fab, John William, dyn dysgedig a oedd yn siarad pump o ieithoedd gwahanol, yn ysgol- feistr yn y Creigiau hyd at ei farwolaeth yn 1950. Claddwyd ef gyda gweddill y teulu ym mynwent Eglwys St. Catwg, Pentyrch; er mai Methodistiaid eiddgar oeddynt i gyd, yr oedd tyniad cu gwreiddiau dwfn yn yr hen blwyf yn rhy gryf.

Yn y casgliad mae ffurflenni a thrwyddedau sydd yn dangos cymhlethdod rhedeg busnes hyd yn oed yn y dyddiau hynny, yn cu plith, tystysgrifau treth incwm ochr yn ochr £1 dogfennau i ganiatáu gwerthu gwirodydd ac i gyflogi gweision. Mae adlewyrchiad o bron pob golwg ar y natur ddynol ar gael ar y bonau. Ynghyd ag enghreifftiau o dynerwch calon, mae ambell weithred gas; ond ar y cyfan, rhinweddau ydynt a fyddai’n fendithiol i ni i gyd o’u harddel heddiw.

O’r cyfan, fy hoff eitem yw llythyr oddi wrth ddyn o Ferthyr at William Evans yn gofyn am rywbeth a archebwyd rhyw fis yn gynharach. Mae’n cyflwyno i’r siopwr y bygythiad: os na cheid yr ambarél ar unwaith ni allai wneud dim llai na rhoi hanes y mater i gyd-ddiaconiaid William Evans yng Nghapel y Methodistiaid Calfinaidd Horeb, Pentyrch!

Pen-tyrch a’i Gymeriadau.     Don Llewellyn

( O Llafar Gwlad 2002)

Cefais fy ngeni mewn pentre bach ar lechweddau Mynydd y Garth – yr ucheldir sy’n edrych i lawr ar ddinas Caerdydd. Mae Pen-tyrch erbyn hyn yn rhan o’r brifddinas ei hunan ond trwy gydol yr oesoedd, roedd gwahaniaethau mawr rhwng y ddau le o safbwynt ein ffordd o fyw, ein diwylliant ac yn enwedig ein hiaith. Hyd at 1974, sef amser y newidiadau mawr yng nghyfundrefn llywodraeth leol, roedd cofnodion Cyngor Plwyf Pen-tyrch yn ddwyieithog. Ers hynny, mae’n flin gennyf ddweud, mae busnes y Cyngor Cymuned yn uniaith Saesneg.

   Mae fy ngwreiddiau yn ddwfn yn yr hen blwyf yma ac fel pob brodor arall, rwyf yn ymwybodol iawn o’r rhan mae Pen-tyrch wedi i chwarae yn hanes yr ardal. Mae yna draddodiad bod pobl gecrus iawn yn byw yma – fel y gellir dychmygu oddi wrth hen ddywediadau fel ‘Rhwng gŵyr Pen-tyrch a’i gilydd’ a ‘Bit rhyddoch chwi gwyr Pen-tyrch!’ A beth am yr hen driban gynt a oedd yn son braidd yn ddiraddiol am drigolion Pen-tyrch?

Pan fo Pen-tyrch yn llawan
Heb falais na chenfigan,  
Fe fydd y mêl yn dod o’r cwar
A ffigysh ar y ddraenan!

   Yn sicr, mae Pen-tyrch wedi ymladd yn gryf ac yn ddewr dros y canrifoedd i gadw’i gymeriad arbennig. Yn ôl yr Athro Griffith John Williams, ‘Bu Pentyrch erioed yn enwog am ei Gymreigrwydd, am ei sêl dros bopeth Cymreig . . . pan oedd yr ardaloedd cylchynol yn cael eu boddi gan for o Seisnigrwydd, parhaodd yr iaith yma yn hoyw ac yn dirf’. Tua deng mlynedd ar hugain yn ôl, buasai’n deg dweud taw Cymraeg oedd iaith gyntaf yr hen frodorion i gyd, gydag amryw o’r canol oed hefyd yn dal eu gafael ar y famiaith. Yn gynnar yn y chwedegau, roedd yr Athro ‘G.J.’ wedi fy annog i fynd allan gyda recordydd sain i siarad â hen frodorion Pen-tyrch rhag i’r dafodiaith ddiflannu am byth. Erbyn hyn, mae gennyf gasgliad amhrisiadwy o ddeuddeg awr o leisiau fy mro ar dap: lleisiau sy’n dangos tinc yr hen Wenhwyseg (curiad calon yr hen Bentyrch) yn llawer gwell nag y gallwn i. Mae’n bwysig cofio mai hon oedd y dafodiaith a siaredid gan ddegau o filoedd o Gymry hyd at hanner can mlynedd yn ôl – y Wenhwyseg sy’n perthyn i ddwyrain Morgannwg a Gwent: iaith Merthyr Tudful, y Rhondda, Aberdâr, Maesteg, Pontypridd, Bargoed, a Rhymni; y Wenhwyseg a fu’n famiaith i lawer o gewri’r de: Dr Joseph Parry, Dr William Price, Dic Penderyn, Islwyn, Mabon ac yn y blaen.

   Mae i bob tafodiaith ei hynodion diddorol. Ym Mhen-tyrch, nid ‘glöwr’ sy’n gweithio dan ddaear ond ‘gloiwr’; ac nid hawdd nac esmwyth yw ystyr y gair ‘rhwydd’ . . . dim ond ‘cyflym’ yw hwnnw. Dwedent: ‘Dera ‘ma’n rhwydd bachan bech’ . . a ‘Duw, me fa’n gallu retag yn rhwydd!’ Nid Sioned yw Janet ond ‘Shenad’. Lle mae’r gogleddwr yn dweud ‘yndi mae o’; mae’r gorllewinwr yn rhoi ‘Odi ma fe’; ym Mhen-tyrch: ‘Odi me fa!’ Wedi’r cyfan, pedair iaith wahanol sydd gennym yng Nghymru, sef ‘Cymraeg’ yn y Gogledd, ‘Cwmrag’ yng Ngheredigion, ‘Cymrag’ yng ngorllewin Morgannwg ac yn Nwyrain Morgannwg a Gwent, ‘Cymreg’ yw hi. Weithiau y dyddiau hyn, mae’r dafodiaith yn destun gwatwar. Mae rhai’n chwerthin wrth ei phen wrth glywed y llefariaid yn culhau a’r cytseiniaid yn caledu; ond mae ‘na burdeb hefyd. Wrth gwrs mae ‘na debygrwydd (camarweiniol) rhwng rhai ffurfiau y Wenhwyseg a llefaru sir Drefaldwyn gyda ‘cel’, ‘bech’ a ‘glen’ . . . a chyffelybrwydd a Gwynedd gyda ‘pocad’, petha’, ‘ceffyla’, ‘bora’, ‘hanas’ ac yn y blaen. Y gwir yw fod y cyfan yn cyfranu at gyfoeth ein hiaith.

   I mi wrth gwrs, mae’r acenion lleol yn swnio’n hollol naturiol. Wrth recordio llais Edmund Llewellyn (Emwnt Siedi, neu ‘Shedi’ oblegid taw Shadrach oedd enw ei dad-cu) gofynnais iddo a oedd e’n cofio un Twmws William. ‘Odw’ oedd ei ateb. ‘Wy’n cofio fa ‘net . . . roedd yn dŵad ‘ma acha ceffyl acha dydd Sul o Bontclown. Roedd yn dicyn bech yn drwm o glwad. Fe brotiws â Shenad, merch Ianto Nant yr Arian, cefnithar Shoni bachan Aron ac yn wêr i William “tred clwm”.’

   Ar y tapiau mae llawer o son am gymeriadau lliwgar, yn eu plith beirdd gwlad, cantorion, ymladdwyr, helwyr ac arwyr y cae rygbi. Doedd dim testun gwell na gorchestion tîm rygbi Pen-tyrch i droi sgwrs yn sgarmes, ond wrth gwrs, yn yr ardal hon, ‘y dem’ oedd hi ac nid ‘y tîm’ (tem o geffyla yw’r tarddiad). Pan oedd y bechgyn lleol yn chwarae rhywle yng Nghaerdydd roeddynt yn cael eu hystyried yn estroniaid oherwydd eu hiaith a’u hymarweddiad drygionus. ‘The Welshies are down from the hills!’ oedd y gri. Dim ond chwe milltir i ffwrdd ond roedd yn fyd gwahanol!

   Rhyw bymtheg cant o flynyddoedd yn ôl, roedd Pen-tyrch fel pob cwr a chornel arall o Forgannwg yng nghanol deffroad crefyddol. Daeth Catwg, un o ffigurau mwyaf pwysig yr Eglwys Geltaidd gynnar i’r ardal a sefydlodd ‘gaethbentref’ (a bond village) ger ffynnon yma. Fe’i gelwir yn Ffynnon Gatwg hyd heddiw a Nant Gwladus (wedi ei henwi ar ôl mam Catwg) yw’r ffrwd sy’n dal i redeg ohoni. Nid oedd pawb o lynwyr Catwg Sant yn y pentref yn haeddu cymaint o ganmol a’r dyn da hwnnw. Bechgyn drwg oedd rhai ohonynt i ddweud y lleiaf! Er enghraifft, yn ystod teyrnasiad Elisabeth I, cafodd trosedd fradwrus ei chyflawni gan berchennog Gwaith Haearn Pentyrch. Bu Edmund Mathew yn gwerthu dryllau a phelau cyflegr i’r Sbaenwyr am ugain mlynedd hyd iddo gael ei rwystro gan orchymyn y Cyfrin Gyngor yn y flwyddyn 1602. Nis gwn i a oedd gan Edmund gydymdeimlad ag achos Sbaen; mae’n debygol taw menter fasnachol lwyr ydoedd.

Un o’n cyn-drigolion gwir ganmoladwy oedd John Jones. Cafodd ei eni yn Llwyndaddu Pen-tyrch yn y flwyddyn 1645. Dangosodd addewid cynnar fel ysgolhaig a chafodd ei dderbyn gan Goleg yr Iesu, Rhydychen pan oedd yn ddwy ar bymtheg oed. Yn fuan fe ddaeth yn gymrawd o’r coleg hwnnw. Wedi graddio’n gyntaf yn y celfyddydau daeth wedyn yn ddoethor yn y gyfraith. Gweithiodd fel meddyg yn Windsor ac yn 1691 penodwyd ef yn Ganghellor Llandaf.

   Yn 1683, cyhoeddodd draethawd yn Lladin ar glefydau trofannol, a thua 1700, yn ôl Llyfr Plot (The Natural History of Oxfordshire), dyfeisiodd gloc a gai ei weithio gan awyr yn pasio trwy feginau lledr. Trist yw’r ffaith bod athrylith John Jones wedi’i esgeuluso’n llwyr gan haneswyr gwyddoniaeth yng Nghymru.

Yn fy nghyfnod i, un o’r cymeriadau sy’n sefyll maes yn fy nghof yw Tom Jenkins (Twm Crydd). Rhyw ddiwrnod, roeddwn yn trafod tarddiadau enwau’r ffermydd lleol. Mae enwau Cymraeg yn ei phurdeb o’n cwmpas hyd heddiw – wrth feddwl am ‘Llwyn y Brain’, ‘Hendrescuthan’, ‘Coed Rhiw Ceiliog’, ‘Llwyn yr Eos’ ac yn y blaen – mor swynol ag erioed a sawl un yn cynnwys enwau adar. Cofiaf Twm yn son am yr enw ‘Llwyn y Brain’ ac wrth wrando arno yn dweud ei stori, roeddwn yn ymwybodol o’r elfennau sylfaenol chwedlonol yn ei chynhwysiad. Yn ôl Twm, roedd bachgen yn gwarchod y llafur (hynny yw, yr yd) rhag yr adar. Roedd y crwt yn defnyddio dryll wedi ei lenwi a hoelion yn lle ‘shots’. Pan welodd y brain yn y coed, saethodd atynt. Fel roedd yr hoelion yn mynd trwy goesau’r brain, roedd yr adar yn cael eu glynu’n sownd ar y canghennau. Wrth i’r adar hedfan i ffwrdd, tynnwyd y coed o’u gwreiddiau. Glaniodd y llu gyda’u llwyth enfawr mewn cae yn swydd Henffordd lle’r oedd da (gwartheg) brown yn pori. Cafodd y da gymaint o sioc aeth eu hwynebau’n wyn. Felly fe grëwyd brid newydd! (‘White faced Herefords!’)

   Twm Crydd oedd yn torri gwallt ‘mrawd a fi pob yn ail wythnos ac yn ddi-baid y bydde fe’n tynnu’n coesau ynglŷn â’n tad-cu ‘Dic Soar’. Roedd Twm tua’r un oedran a Dic ac roedd yn gwybod pob dim amdano. Yn ôl Twm, pan yr oeddynt yn ifanc, fe syrthiodd Dic mewn cariad a merch o’r enw Mary Israel a fu’n byw ar y fferm Craig Gwilym – ond roedd llaw yr eneth fach honno wedi ei gado i fab y ficar. Felly byddai Twm yn canu tra oedd e’n tocio’n gwallt:

   Y Deryn Du pig felan
A aed di drostoi am dal
Oddi yma i Graig Gwilym
A disgyn ar y wal

A gwed wrth Mari Isral
Am bido bod mor ffôl
A charu meb y ffirad
A gadael Dic ar ôl!

   Wrth gwrs, ar y tapiau, mae’r lleisiau yn son am genedlaethau cynharach na fy ffrind Twm. Maen nhw’n gyrru’r gwrandäwr yn syth i’r gorffennol, at gyfnod lle’r oedd llai o ffwdan a ffysg – pan oedd yr holl blwyf bron yn uniaith Cymraeg. Peth arall yr ydyn ni’n codi o’r tapiau yw hiwmor naturiol y trigolion. Fe gewch chi beth blas o hyn tra bod y siaradwyr yn cyfeirio at feirdd gwlad y pentref. Mae cywilydd arnom ni am fod cyn lleied o’u gwaith nhw wedi goroesi. Gafodd ychydig iawn ohono ei sgrifennu lawr wrth gwrs. Roedd y traddodiad yn gryf gyda chystadlaethau yn cael eu cynnal yn gyson yn y tafarnau yn ystod misoedd y gaeaf. Hefyd, a allwch ddychmygu’r golygfa yng Nghefn Bychan ar nosweithiau’r haf pan oedd y beirdd yn ymgynnull o gwmpas yr hen ffwrwm: ‘Y fainc farddol’. ‘Angladd y Mochyn’ oedd y testun ar un achlysur a dyma waith Oli Pritchard am y digwyddiad hwnnw:

Mae holl drigolion Cefn Bychan
Wedi cael eu taro’n syn
Trwy i angeu ddod mor sydyn
A thorri lawr y mochyn gwyn
Gweithiwr tlawd yr oedd ei berchen,
Ben Drescuthan ydoedd e
Gwnewch gydymddwyn trwy roddi arian
I gael mochyn yn ei le.
Yn ei angladd roedd personau,
Boneddigion penna’r wlad,
William Pritchard, Betasea
A William Gruffudd, yr hen dad,
Jim gwr Rhoda, Ben Drescuthan
Wil ei frawd a Twm Ton Mawr
Oli Lisa, Dai mab Letis,
Dyna eu henwau’n drefnus ‘nawr.

  Rwy’n cofio Twm yn son am ddyn o’r enw Jona a oedd yn byw yn ‘Gwrt y Carna’. Fe fu merch yn byw mewn tŷ cyfagos ac roedd Jona yn caru shia hi er ei bod hi’n dlawd ei hiechyd.

Daw jaioni byth o Jona
Sy’n byw yn Gwrt y Carna
Fe ddaws ei serch ar ferch Tŷ Bech
Sy ddim yn iech sblynydda!

   Cofiwch, dydw i ddim yn son am feirdd o safon yma. Rwy’n deall hynny. Dim ond dynion (rhai ohonynt yn hollol anllythrennog) a oedd yn mwynhau dodi geiriau syml at eu gilydd. Un arall oedd Twm Rees o Shini Colas (hynny yw, St Nicholas). Roedd y Twm hyn yn cyrchu tafarn Y Rock yn y pentre ‘ma o dro i dro. Yn gweithio ar hyd y ffermydd oedd e, o un fferm i’r nall . . . a chêl cwpl o syllta a off a fe i’r dafarn nes bo hi’n stop tap. Bysa fa’n cysgu mewn sguboria ‘ma a co. Ond rhyw nyswith yr oedd wedi cêl gormod yn y dafarn ac ar ei ffordd i ffindo rhywle i gysgu fe gwmpws a dorws ei goes. Ac fel hyn y canodd a’:

Os olad rhwyn pwy’n oedd y bardd
Atebad rhwyn o’r dyrfa
Cael llanc o’r fro a ddaeth am dro
A digon o gyneddfa
Yn Shini Colas gewch chi’r hanas
Mewn lle ganad, mewn lle cynnas.
Mae e a’i arian yn yr Union
Yn lle cyfiawn i ddod yn gyfan
Wedi cwmpo’n gros
Ar hanner nos
A thorri cos ei hunan!

   Cymeriad arall oedd Siôn y Mynydd. Un diwrnod, roedd yn ymddangos o flaen yr anadon ym Mhontypridd ar gyhuddiad o fod yn feddw ac yn gorwedd yn y gwter. Gofynnodd cadeirydd y fainc os oes rhywbeth ganddo i ddweud yn ei amddiffyniad.

  ‘Wel,’ medda Siôn . . . ‘roedd y bai ar y ddau ddyn a oedd yn dal fi lawr!’

‘Dau ddyn?’ gofynnodd y cadeirydd,
‘Dau ddyn? . . . yn ôl y plismon roet ti ar ben dy hunan! . . . beth sy . . . ‘

Wel, roedd dau ddyn yn dal fi lawr ta be dwedodd hen Siôn.

‘Wel, pwy oedd y dau ddyn yma ta?’

‘Mitchell a Butler syr,’ medda Siôn, ‘Mitchel a Butler.’

   Dros y canrifoedd mae trigolion Pen-tyrch wedi ennill enw am fod yn ofergoelus. Roedd ganddynt gred ddofn yn y byd gornaturiol. Rwy’n cofio fy hunan storïau ynglŷn â’r Ceffyl Dwr, y Toeli, Jac y Lantarn, a’r ysbrydion i gyd a oedd yn cyrchu corneli tywyll y plwyf. A beth am ‘Y Ladi Wen’. Mae pobl yn fyw heddiw ym Mhen-tyrch sy’n barod i ddweud eu bod nhw wedi gweld y ddrychiolaeth ‘na. Dywedir yr unig ffordd o osgoi y weledigaeth ddychrynllyd oedd i adrodd y pennill . . . pennill a safodd ar wefusau plant gwirioneddol ddiniwed fy nghenhedlaeth i:

Ladi Wen ar ben y pren
Yn naddu cos ymbrelo
Me’n un o’r gloch
Me’n ddou o’r gloch
Me’n brid i’r moch gel cino.

Roedd ein hewyrth yn rhybuddio pawb wastod gyda:

‘John Jones, cau dy ben
Paid a holi’r Ladi Wen
Neu daw barn ar dy ben.’

   Atgofion niwlog sydd gennyf o’r addysg a gefais yn ysgol bentre Pentyrch. Teml i addoli arwyr Lloegr oedd hi yr adeg honno beth bynnag, lle dysgais am Robin Hood a Hereward the Wake, Drake a Nelson, Wellington a William Pitt. Fawr o ddim am hanes Cymru. Felly hoffwn gael fy ystyried yn un o fethiannau mwyaf llwyddiannus yr ysgol honno!

   Ond mae’n rhaid i mi gyfaddef fod gennyf atgofion melys hefyd.

   Mae’n dda gennyf weld y ffordd y mae’r ysgolion lleol heddiw yn ennyn diddordeb y plant ym mywyd ac yn hanes eu hardal. Trueni fod cymaint â oedd yn ddiddorol wedi diflannu yn ystod y gorffennol agos. Er fy mod yn perthyn i’r genhedlaeth honno a welodd ddirywiad yr iaith, pleser mawr ydyw cofio’r dylanwadau cynnar. Ni all dim fod yn fwy torcalonnus na gweld bro wedi colli ei thraddodiadau a phob cof am y pethau a fu. Llongyfarchiadau i aelodau Clwb y Dwrlyn Pen-tyrch am ei hymdrechion i adfywio’r hen ddefod . . . y Fari Lwyd. Atgof sy’n dod yn ôl yn gryf yw fy ngolwg cyntaf o’r ddau frawd Twm a Shoni Caerwal a’u ‘cyfeillion diniwad’ yn cyrraedd gyda’r Fari. Llais tenor Twm yn canu’r hen don – mae’n dal i rewi fy esgyrn hyd heddiw:

 ‘Mae gen i hen Fari – y lanha yn Gymru
Y lana yn Gymru nos Heno . . . ‘

   A llais y baswr Dai Jones yn ateb:

   ‘Does gen ti ddim Mari; hen fwlsyn sy gennyt ti . . . a stwffa’n hen recsyn . . . ‘ a.yb.

   O, am y dyddiau a fu!

   Un stori arall. Ym mis Rhagfyr 1951 roedd mast teledu y Wenfo yn cael ei adeiladu ar gyfer y trosglwyddiad cyntaf o deledu yng Nghymru a Gorllewin Lloegr oedd i fod yn dechrau yn y mis Ionawr canlynol. Roedd y mast yn hawdd i’w weld oddi wrth Pentyrch ac yr on ni’n gallu gweld y polyn yn tyfu dydd wrth ddydd. Roedd Twm Crydd ag Edmund Shedi yn eistedd ar y ffwrwm oedd yn gyferbyn a’r Lewis Arms ac roeddynt yn edrych i lawr tuag at y Wenfo. Roeddynt wedi sylwi fod polyn arall, llai na hanner uchder yr un tal, wrth ei ochor. Dyma Twm yn gofyn i Edmund: ‘Beth yw pwrpas y polyn byr ‘na ta Edmwnt?’

   ‘I raglenni plant weden i,’ medda fa!

   Ffurfiwyd Cymdeithas Hanes Lleol Pen-tyrch yn 1993 ac mae’n mynd o nerth i nerth. Ar hyn o bryd mae dros gant o aelodau sydd â diddordeb iachus yn y gorffennol – yn ogystal ag edrych tuag at y dyfodol gyda gobaith a hyder. Yn bersonol, er fy mod yn hiraethu am gyfnod y tai toydd gwellt a fu’n nodweddu’r fro yn ystod fy mhlentyndod, a’r iaith nefol a symudodd tafodau’r brodorion, yr ydwy’n gweld arwyddion fod dyddiau da i ddod. Rwyf yn hyderus fod y dylifiant o waed newydd, tafodieithoedd ac acenion newydd sydd wedi cyrraedd y gymuned yn creu gobaith newydd i bob un ohonom. Pwrpas ein cymdeithas yw sicrhau y bydd rhai o agweddau’n gorffennol gyda ni am byth. Er gwaetha’r newidiadau, heb amheuaeth mae adlais yr hen amserau yn aros; ar bob awel mae hen ysbrydion yn sibrwd, ac ar bob pelydr haul cewch gip ar anturiaethau’n cyn-bentrefwyr.

Don Llewellyn (Cadeirydd Cymdeithas Hanes Lleol Pen-tyrch)

PEN-TYRCH      Don Llewellyn

O ‘Rhwng Dwy Afon’ Llyfr Eisteddfod yr Urdd Taf-Elái 1991

Mae Mynydd y Garth yn edrych i lawr ar fro ddirgel. Rhyw ddydd caiff archeolegwr ei wobr os cymer sylw o’r arwyddion hynafol sy’n eu cynnig eu hunain. Mae pobl wedi byw yn ardal Pen-tyrch ers y cynoesoedd ond rhywsut ychydig o sylw a gafodd yr ardal gan haneswyr. Mae’n bosibl fod myfyrwyr wedi eu digalonni gan yr hen ddywediadau: ‘Rhwng gwŷr Pen-tyrch a’i gilydd’ a ‘Bit rhyddoch chwi wŷr Pen-tyrch!’

   Yn bendant mae Pen-tyrch wedi ymladd yn gryf ac yn ddewr dros y canrifoedd i gadw ei gymeriad arbennig. Yn ôl yr Athro Griffith John Williams, yr ysgolhaig adnabyddus, ‘bu Pen-tyrch erioed yn enwog am ei Gymreigrwydd, am ei sêl dros bopeth Cymreig. . . pan oedd yr ardaloedd cylchynol yn cael eu boddi gan fôr o Seisnigrwydd, parhaodd yr iaith yma yn hoyw ac yn dirf’. Tua phum mlynedd ar hugain yn ôl buasai’n deg dweud mai Cymraeg oedd iaith gyntaf yr hen frodorion i gyd, gydag amryw  o’r canol oed hefyd yn dal eu gafael ar y famiaith. Yr hyn sy’n anhygoel – yn sioc i bawb, wrth ystyried agosrwydd daearyddol y pentref i Gaerdydd – yw’r ffaith fod cofnodion Cyngor Plwyf Pen-tyrch yn ddwyieithog hyd at yr un-naw-saithdegau cynnar (sef amser y newidiadau mawr yng nghyfundrefn llywodraeth leol). Ers hynny, wrth gwrs, maent i gyd yn uniaith Saesneg.

   Yn gynnar yn y chwedegau roedd yr Athro ‘GJ.’ wedi’m hannog i fynd allan gyda recordydd sain i siarad â hen frodorion Pen-tyrch rhag i’r dafodiaith ddiflannu am byth; y dafodiaith a fu’n canu yn fy nghlustiau  o’r crud ond a wrthododd rywsut eistedd yn gyffyrddus ar fy nhafod. Bûm yn ddigon ffodus i ddod yn rhugl yng Nghymraeg gwerinol bro fy mebyd trwy garedigrwydd fy nghyd-drigolion. Yn awr mae gennyf gasgliad  o ddeuddeg awr  o leisiau fy mro ar dâp; lleisiau sy’n dangos tinc yr hen Wenhwyseg (curiad calon yr hen Ben-tyrch) yn llawer gwell nag y gallwn i. Mae’n bwysig cofio hefyd mai hon oedd y dafodiaith a siaredid gan ddegau o filoedd o Gymry hyd at hanner can mlynedd yn ôl – y Wenhwyseg sy’n perthyn i Ddwyrain Morgannwg a Gwent: iaith Merthyr Tudful, y Rhondda, Aberdâr, Maes-teg, Pontypridd, Bargoed, a Rhymni. Y Wenhwyseg a fu’n famiaith i lawer o gewri’r De: Dr William Price, Dic Penderyn, Islwyn, Dr Joseph Parry, Mabon ac yn y blaen.

   Mae i bob tafodiaith ei hynodion diddorol. Ym Mhen-tyrch ‘enllyn’ yw rhywbeth blasus i fwyta gyda bara; nid ‘glöwr’ sy’n gweithio dan ddaear  ond ‘gloiwr’. Ac nid hawdd nac esmwyth yw ystyr y gair ‘rhwydd’ – cyflym yw hwnnw. ‘Dera ’ma’n rhwydd bachan bech’ a ‘Duw, me fa’n gallu retag yn rhwydd!’ Nid Sioned yw Janet  ond ‘Shenad’. Mae’r Gogleddwr yn dweud ‘yndi, mae  o’; mae’r Gorllewinwr yn dweud ‘odi, ma fe’; ym Mhen-tyrch, ‘ODI, ME FA!’

   Wrth recordio llais Edmund Llewellyn (Emwnt Siedi, neu ‘Shedi’, oblegid Shadrach oedd enw ei dad-cu) gofynnais iddo a oedd ô’n cofio Twmws William. ‘Odw,’ medde fe, ‘wy’n cofio fa’n net. Roedd yn dŵad ’ma acha ceffyl acha Dy Sul  o Bontclown (hynny yw, Pont-y-clun). Roedd yn dicyn bech yn drwm  o glwad. Fe briotws a Shenad, merch Ianto Nant yr Arian, cefnithar Shoni bachan Aron ac yn wêr i William “tred clwm”.’

   Weithiau y dyddiau hyn mae’r dafodiaith yn destun gwatwar. Mae rhai yn chwerthin am ei phen wrth glywed y llafariaid yn culhau a’r cytseiniaid yn caledu. Ond, wrth gwrs, mae tebygrwydd (camarweiniol) rhwng ffurfiau’r Wenhwyseg a llefaru sir Drefaldwyn gyda ‘cêl’, ‘bêch’, a ‘glên’. . . a chyffelybrwydd â Gwynedd gyda ‘pocad’, ‘petha’, ‘ceffyla’, ‘bora’, ‘hanas’ ac yn y blaen.

    Mae’r lleisiau ar y tapiau yn gyrru’r gwrandäwr yn syth i’r gorffennol, at gyfnod lle roedd llai  o ffwdan a ffysg. Mae llawer o sôn am gymeriadau lliwgar, yn eu plith feirdd gwlad, cantorion, ymladdwyr, helwyr ac arwyr y cae rygbi. Doedd dim testun gwell na gorchestion tîm rygbi Pen-tyrch i droi sgwrs yn sgarmes, ond wrth gwrs, yn yr ardal hon, ‘y dêm’ oedd hi ac nid ‘y tîm’. ‘Têm  o geffyla’ yw’r tarddiad. Pan oedd y bechgyn yn chwarae rywle yng Nghaerdydd roeddynt yn cael eu hystyried yn estroniaid oherwydd eu hiaith a’u hymarweddiad drygionus. ‘The Welshies are down from the hills’ oedd y gri. Dim ond chwe milltir i ffwrdd  ond roedd yn fyd gwahanol!

    Wrth baratoi hanes Clwb Rygbi Pen-tyrch fe ddes ar draws penillion proffwydol iawn, a gyfansoddwyd gan fy hen dad-cu ac a gyhoeddwyd yn Y Gwladgarwr ym 1852:

Ac yn eu canlyn gwelaf
Rhyw dorf o’r ieuenctid harddaf.
Tri phump  o feibion glewion glwys
A’r stori’n ddwys ystyriaf.

   Tybed pa iaith oedd yn cael ei siarad yn yr ardal pan godwyd y gromlech ar ben Mynydd y Garth ym more’r oes dros dair mil o flynyddoedd yn ôl? Yn wir roedd y diriogaeth ym meddiant dynion rywfaint cyn hynny. Mewn ogofau lleol mae pennau bwyeill callestr wedi eu darganfod ynghyd ag olion dynol eraill. Honnir bod gwersyll Rhufeinig ym Mhen-tyrch yng nghyfnod Awgwstws Cesar. Mae digon  o dystiolaeth bod gwythiennau cyfoethog  o fwynau amrywiol yn cael eu ceibio yno yr adeg honno.

   Ar ddiwedd y bumed ganrif roedd Pen-tyrch fel pob cwr a chornel arall  o Forgannwg yng nghanol deffroad crefyddol. Daeth Catwg, un  o ffigurau mwyaf pwysig yr Eglwys Geltaidd gynnar i’r ardal a sefydlodd ‘gaethbentref’ ger ffynnon yno. Fe’i gelwir yn Ffynnon Catwg hyd heddiw a Nant Gwladus (wedi ei henwi ar ôl mam Catwg) yw’r ffrwd sy’n dal i redeg ohoni.

   Nid oedd pawb  o olynwyr Catwg Sant yn y pentref yn haeddu cymaint  o ganmol â’r dyn da hwnnw. Bechgyn drwg oedd rhai ohonynt i ddweud y lleiaf! Er enghraifft, oni bai am frad Iestyn ap Gwrgant (a oedd yn byw mewn palas yn Hendrescythan) ni fyddai’r Normaniaid wedi goresgyn Morgannwg mor ddidrafferth! Cytundeb rhwng Robert FitzHamon ac yntau oedd y prif reswm am lwyddiant y goresgynwyr – os gellir ei alw’n llwyddiant. Yn ôl traddodiad lleol doedd dim ildio ar y tir uchel.

    Ffaith ddiddorol yw bod grisiau hynafol wedi eu darganfod y tu ôl i wal yn ffermdy Pantygorad – dringfa sy’n perthyn i’r ddeuddegfed ganrif. Mae’r nenfwd uwchben y grisiau yn werth ei weld: meini bach wedi eu plethu’n gywrain – campwaith pensaernïol o’r Oesoedd Canol.

   Yn ystod teyrnasiad Elisabeth I cafodd trosedd fradwrus ei chyflawni gan berchennog Gwaith Haearn Pen-tyrch. Bu Edmund Mathew yn gwerthu drylliau a phelau cyflegr i’r Sbaenwyr am ugain mlynedd hyd iddo gael ei rwystro gan orchymyn y Cyfrin Gyngor yn y flwyddyn 1602. Ni wn a oedd gan Edmund gydymdeimlad ag achos Sbaen; mae’n debygol mai menter fasnachol lwyr ydoedd.

   Un  o’n cyn-drigolion gwir ganmoladwy oedd John Jones (Siôn Matthew). Cafodd ei eni yn Llwynda-ddu, Pen-tyrch yn y flwyddyn 1645. Dangosodd addewid cynnar fel ysgolhaig a chafodd ei dderbyn gan Goleg Iesu, Rhydychen pan oedd yn ddwy ar bymtheg oed. Yn fuan fe ddaeth yn Gymrawd  o’r coleg hwnnw. Wedi graddio’n gyntaf yn y Celfyddydau daeth wedyn yn Ddoethor yn y Gyfraith. Gweithiodd fel meddyg yn Windsor ac ym 1691 penodwyd ef yn Ganghellor Llandaf. Yn sicr, fe gafodd gydnabyddiaeth fel athrylith yn ei oes. Ym 1683 cyhoeddodd draethawd yn Lladin ar glefydau, a thua 1700, yn ôl llyfr Plot, The Natural History of Oxfordshire, dyfeisiodd gloc a gâi ei weithio gan awyr yn pasio trwy feginau lledr. Trist yw’r ffaith bod John Jones wedi’i lwyr esgeuluso gan haneswyr gwyddoniaeth yng Nghymru.

   Ym Mhen-tyrch fel ym mron pob cymuned arall ym Morgannwg rhoddwyd blaenoriaeth i faterion addysgol. Diddorol yw nodi mai ym Mhen-tyrch yr oedd un o Ysgolion Cylchynol cyntaf Griffith Jones a hynny ym 1738. Ym mhedwardegau’r ganrif ddiwethaf cafodd yr ysgol leol ymweliad gan gomisiynwyr y ‘Llyfrau Gleision’.

   Atgofion niwlog sydd gennyf i o’r addysg a gefais yn ysgol bentre Pen-tyrch. Teml i addoli arwyr hanes Lloegr oedd hi yr adeg honno, beth bynnag, lle dysgais am Robin Hood a Hereward The Wake, Drake a Nelson, Wellington a William Pitt. Fawr  o ddim am hanes Cymru. Felly, hoffwn gael fy ystyried yn un  o fethiannau mwyaf llwyddiannus yr ysgol honno! Ond mae’n rhaid i mi gyfaddef fod gennyf atgofion melys hefyd.

   Ni all dim fod yn fwy torcalonnus na gweld bro wedi colli ei thraddodiadau a phob cof am y pethau a fu. Mae’n dda gennyf weld y ffordd y mae’r ysgolion lleol heddiw yn ennyn diddordeb y plant ym mywyd ac yn hanes eu hardal. Trueni fod cymaint a oedd yn ddiddorol wedi diflannu yn ystod y gorffennol agos. Mae’r atgofion sydd gennyf am y pethau cwbl-Gymreig a oedd yn rhoi blas fy nghenedl ar fy nghof yn amhrisiadwy. Er fy mod yn perthyn i’r genhedlaeth honno a welodd ddirywiad yr iaith, pleser mawr ydyw cofio’r dylanwadau cynnar. Atgof sy’n dod yn ôl yn gryf yw fy ngolwg cyntaf o’r ddau frawd Twm a Shoni a’u ‘cyfeillion diniwad’ yn cyrraedd gyda’r Fari Lwyd; llais tenor Twm yn canu’r hen dôn –

mae’n dal i rewi fy esgyrn hyd heddiw:

Mae gen i hen Fari – y lana yn Gymru. . .
y lana yn Gymru nos heno. . .

A llais y baswr Dai Jones yn ateb:

Does gen ti ddim Mari . . .hen fwlsyn
sy gennyt ti. . . a stwffa’r hen recsyn. . .

Rwy’n falch o ddweud mai’r pen ceffyl a ddefnyddiwyd gan Twm a Shoni sydd yn awr yn cael ei arddangos yn Amgueddfa Werin Cymru, Sain Ffagan.

   Y King’s Arms oedd pencadlys lleol cymdeithas ‘Yr Odyddion’. Ar nenfwd yr ystafell fawr roedd symbol mewn cylch o bren: llygad mawr a syllodd i lawr ar genedlaethau o yfwyr am dros gant a hanner o flynyddoedd. O amgylch y llygad, y geiriau:

Llygad i weled,
Llaw i gyfrannu,
Calon i deimlo.

   Yr oedd Cymraeg yn ei phurdeb o’n cwmpas ym mhob man; enwau bendigedig ar y ffermydd, y nentydd a’r caeau, enwau fu’n canu ar hyd y canrifoedd ac sydd heddiw mor swynol ag erioed: Nant Cwmllwydrew, Pebyll y Brain, Dwyerw Llwynyreos, Coed Rhiwceiliog, Craig Ffynnon Gog ac ati.

   Cofiaf Twmws Crydd yn esbonio tarddiad enw fferm Llwyn-y-brain. Stori oedd ganddo am fachgen bach oedd yn gwarchod y llafur (yr ŷd) rhag yr adar. Roedd y crwt yn defnyddio dryll wedi ei lenwi â hoelion yn lle ‘shots’. Pan welodd y brain yn y coed, saethodd atynt. Fel roedd yr hoelion yn mynd trwy goesau’r brain roedd yr adar yn cael eu glynu’n sownd ar y canghennau. Wrth i’r adar hedfan i ffwrdd tynnwyd y coed o’u gwreiddiau. Glaniodd y llu gyda’u llwythi enfawr mewn cae yn Swydd Henffordd lle roedd da (gwartheg) brown yn pori. Cafodd y da gymaint o sioc aeth eu hwynebau’n wyn. Felly fe grewyd brid newydd!

   Mae bod yn olaf o linell hir o Wenhwyswyr – ar ddiwedd cyfnod fel petai – yn gyfrifoldeb arswydus. Ond rwyf yn hyderus fod y dylifiant o waed newydd sydd wedi cyrraedd y gymuned yn creu gobaith newydd. Yr wyf yn falch o fod yn ddolen gyswllt rhwng y gorffennol a’r dyfodol. Heb amheuaeth mae adlais yr hen amser yn aros; ar bob awel mae hen ysbrydion yn sibrwd ac ar bob pelydr haul cewch gip ar anturiaethau’r cyn-bentrefwyr. Credaf eiriau Mrs Morfudd Thomas a ddywedodd wrthyf: ‘Er diffodd y golau, erys gwres y fflam’.