Awdur: Rheolwr

Portread y Mis

Morfydd Thomas, Pentyrch

Cyhoeddwyd yn Tafod Elái Hydref 1987

Bu treulio awr neu ddwy yng nghwmni Mrs Morfydd Thomas yn ddiweddar yn gyfle i mi gael cipolwg ar fywyd cymdeithas gyfan, Cymraeg ei hiaith, fu’n troedio llwybrau’r pentre yma ymhell cyn i rai fel ni feddwl am gartrefu yn unman.

Disgynyddion y rhain sy’n troi i’r Gymraeg yn siopau’r pentre heddiw, wrth glywed ein parabl ni a’n plant. Maen nhw wedi gweld y cylch cyfan, o unieithrwydd Cymraeg y pentre, drwy’r Seisnigo anochel, i’r adfywiad presennol dan law Cymry dŵad fel ni, a’r teuluoedd brodorol hynny sy’n mynnu bod eu plant yn ail-afael yn yr iaith.

Mae Morfydd Thomas yn un o’r tystion hyn, ac mae hi’n diolch am gael gweld y llanw wedi’r trai. Ei hunig ofid yn hyn o beth yw bod capeli Cymraeg Pentyrch i gyd wedi eu chwalu, eu trawsnewid neu eu Seisnigo cyn i ni gyrraedd.

Fe gofia hi gyda balchder am ddiaconiaid Capel Penuel yn gwrthod cydymffurfio â chais Norwyiad o’r enw Mr Schroeter, arferai fyw yn Greenhurst. Roedd yn Fedyddiwr rhonc, a gofynnodd am gyfarfod â diaconiaid Penuel gyda golwg ar droi un gwasanaeth bob Sul yn un Saesneg, fel y gallai ymaelodi. Gwrthodwyd ei gais ar y sail nad oedd digon o drigolion y pentre’n deall Saesneg, ac mai Cymraeg oedd iaith holl blant yr Ysgol Sul. Aeth Mr Schroeter yn ei flaen i sefydlu’r “Pentyrch Mission” yn un o fythynnod Castell Cottages, wrth ymyl Y Garej, ac fe barhaodd aelodau Penuel i addoli yn eu mamiaith.

Un o’r “Cae Wals” yw Morfydd Thomas ac mae’n falch o’i thras. Cae Wal wrth ymyl Field Terrace, oedd cartref ei thad, Richard Davies, a Dic Cae Wal oedd o i bawb o’i gydnabod. Margaret Gelli Dawel oedd ei mam. Safai Gelli Dawel ar ben ucha Heol Goch, wrth ymyl Penygarn. Yn Gelli Dawel a Chae Wal y bu Mrs Thomas hithau gydol ei phlentyndod, ar wahân i ddeunaw mis yn Ynyshir, pan benderfynodd ei rhieni y byddai’n well symud yno i fod yn nes at waith ei thad. Ond bu blwyddyn a hanner o Bentyrch yn fwy na digon i’r teulu, ac yn ôl y bu raid dod.

Wedi gadael yr ysgol, bu Mrs Thomas yn gweithio i gwmni cyhoeddi William Lewis, Penarth Road, yn darllen llawysgrifau. Fe briododd â Windsor Thomas, o Waelod y Garth, ac yn ystod y rhyfel bu’n gweithio fel teleffonydd yn Swyddfa’r Post yn Radur.

Mae pawb ohonom ym Mhentyrch wedi cael digon o gyfle yn ein tro i weld lluniau’r pentre cyn y datblygu mawr, ac mae’n hawdd deall pam fod gan Mrs Thomas a’i chyfoedion cymaint o feddwl o’r lle. Nid yw bwrlwm ac asbri ein cymdeithas ni heddiw yn ddim byd newydd i’r parthau hyn. Mae gorffennol ein pentre wedi ei drwytho yn hen arferion a thraddodiadau’r Cymry. Wedi’r cwbwl, oni fu’r Fari Lwyd yn fawr ei bri yma? Ac fe gofir Morfydd Thomas yn dda hefyd am yr hen arfer o gadw Gwylnos noson cyn angladd.

Mae ei hatgofion am yr hanesion a glywai gan ei rhieni’n anghyffredin o ddiddorol – fel hanes y gŵr a drigai ym Maes yr Haul yn gweld clociau ar werth yng Nghaerdydd, ac yn rhyfeddu fod y ffasiwn ddyfais yn bod. Wedi dysgu dweud yr amser, prynodd un ei hun, a dylifai trigolion yr ardal i’w fwthyn i weld cloc cynta’r cylch! – Neu’r stori am y niferoedd a âi i Fferm Llwyndaddu er mwyn gweld sut i wneud paned o de, a’i flasu am y tro cyntaf erioed!

Mae Morfydd Thomas yn cofio holl gyffro ymweliad y bws cyntaf â Phentyrch ym Mis Mai 1925, a thaith ynddo o Ben-tyrch i’r pwerdy yn costio swllt a phump. Ac yna, bum mlynedd yn ddiweddarach, dyfodiad trydan i’r pentre, i ddisodli’r lampau olew a’r canhwyllau wnaeth gymaint i ddiddosi’r gaeafau hir a thywyll iddi hi a’i chyfoedion.

Pleser digymysg oedd gwrando ar Mrs Thomas yn rhaffu enwau tai a heolydd y pentre: Penygarn, Pentir Hir, Llwyndaddu, Tŷ Crydd, Penuel Fach, Berthlwyd, Gelli Dawel, Cae Wal, Cefn Bychan, Perthi Bach, Tynywaun. Mae ei hafiaith a’i thafodiaith yn tystio’n ddigamsyniol i’r llewyrch a fu ar y Gymraeg yn y pentre, a does neb yn falchach na hi o weld yr adferiad presennol.

Bu Morfydd a Windsor Thomas yn cadw aelwyd gynnes, groesawus, lawen yma am dros hanner canrif. Fe dystia pawb i’w hiwmor iach, eu lletygarwch a’u caredigrwydd di-ben-draw.

Mae Mrs Thomas yn cael trafferth i symud erbyn hyn, Oherwydd anhwylder ar ei choes, ac wedi tr treulio blwyddyn a hanner mewn ysbytai. Mae hi ar hyn o bryd yn yr ysbyty ym Mhontypridd, ac mae ymweliadau gan ei theulu a’i ffrindiau wedi bod yn gysur mawr. Bu colli ei gŵr dair blynedd yn ôl yn ergyd drom iddi a’i hanhwylder hithau’n prysur waethygu. Ni fynnai driniaeth ysbyty ar y pryd am y teimlai fod rhaid iddi ofalu am y ci bach a olygai gymaint i’w gŵr. Bu Ki-Ki yn gwmni ffyddlon iddi yn ei galar, a phan fu farw’r ci, teimlai Mrs Thomas o’r diwedd ei bod hi’n hen bryd iddi roi sylw i’w anhwylderau ei hun.

Bu’n amhosib sôn am Morfydd Thomas heb sôn am Bentyrch. Mae hi’n ymgorfforiad o bethau gorau’r pentre, ac yn meddwl y byd o’r lle. Ac mae’n braf cael dweud fod pawb sy’n ei hadnabod, yn hen ac ifanc, yn meddwl y byd ohoni hithau, ac yn fawr eu parch a’u hedmygedd ohoni.

GORFFENNOL PENTREF YN AIL-YMDDANGOS.   Elin Jones.

Cyhoeddwyd yn Tafod Elái mis Medi 1989 

Un o’r mannau harddaf yn ein hardal yw gwarchodfa natur Cwm Llwydrew, rhwng pentrefi Pentyrch a Gwaelod y Garth. Gorwedd y gwarchodfan yn y pant rhwng y Garth ei hun a’r Garth Bach, ac yno cewch ymgolli yn hyfrydwch natur, gwrando ar drydar yr adar, a chael eich swyno gan liwiau cyfnewidiol y tymhorau, a hyn i gyd o fewn i ychydig o filltiroedd o’r M4 a Chaerdydd. Ond y rhyfeddod mwyaf, wrth gwrs, yw hanes y cwm. Bedd hen ddiwydiant ydyw. Hen dramffyrdd yw llawer o’r llwybrau coediog tomenni sbwriel yr hen weithfeydd yw’r bryncynnau; a ffrwynwyd y nant fach brysur er sicrhau pŵer i’r gweithfeydd fu’n ymestyn o’r cwm ar hyd lan yr afon, lle saif tai Heol-y-nant a Heol Berry heddiw.

Gorwedd Cwm Llwydrew ar ffin ddeheuol maes glo De Cymru, lle mae’r gwythiennau glo a haearn yn brigo i’r wyneb ac felly yn hawdd i’w gweithio. O ganlyniad, bu dynion yn crafu’r mwynau o’r ddaear ers canrifoedd – ers yr Oes Efydd, mae’n bur debyg. Bu’r Rhufeiniaid yn cloddio yn ardal Machen, ardal debyg iawn o ran ei daeareg, ac y mae’n bosibl eu bod yn gweithio yma hefyd. Datblygodd diwydiant modern yn gynnar iawn yma. Yn ôl Iolo Morgannwg, codwyd dwy ffwrnais haearn – yr Isaf a’r uchaf – ym mhlwyf Pentyrch yn amser y frenhines Elisabeth 1. Gwyddwn i ddiwydiant haearn De Cymru ddatblygu’n gyflym iawn yn y blynyddoedd hynny. Roedd galw cynyddol am haearn, a daeth Saeson ac Almaenwyr i’n hardal ni i chwilio am fannau addas, am fod hen ardaloedd traddodiadol y diwydiant haearn yn Lloegr yn brin o goed, tanwydd hanfodol y ffwrnais haearn yn y dyddiau hynny. Sefydlwyd nifer o weithfeydd haearn, a chwympwyd fforestydd De Cymru i fwydo’r ffwrnesi, fel y mae’r faled enwog am Goed Glyn Cynon yn ein hatgoffa

Llawer bedwen las ei chlog
(Ynghrog y bytho’r Saeson!)
Sydd yn danllwyth mawr o dân
Gan wŷr yr haearn duon…  

 Roedd Cwm Llwydrew’n ddelfrydol o safbwynt haearn feistr o’r cyfnod hwnnw. Digon o fwyn haearn, a hynny’n agos i’r wyneb, digon o galchfaen hefyd (pwysig lawn i’r broses o doddi haearn), digon o goed a digon o ddŵr – angenrheidiol i gael pŵer i’r gweithfeydd. Mantais arall oedd bod yr ardal mor agos i’r môr ffactor bwysig mewn cyfnod pan ddefnyddid ceffylau pwn i gario nwyddau. Haws o lawer gludo haearn mewn llongau i Fryste neu i borthladdoedd prysur de Lloegr – neu hyd yn oed ymhellach… Mae’r dystiolaeth gyfoes sy’n ategu honiadau Iolo i’w chael mewn cwyn i’r llywodraeth yn 1574. Roedd gan ddyn o’r enw Ralph Hogge fonopoli ar y busnes o gynhyrchu magnelau, a chwynodd fod Edmund Mathew, perchennog ffwrneisi haearn Pentyrch, yn cynhyrchu gynnau mawrion yno, yn gwbl anghyfreithlon, a, mwy na hynny, yn eu hallforio, efallai i Sbaen. Honnodd fod swyddogion porthladd Caerdydd – pentref bach tlawd yn y dyddiau hynny – yn ofni gwrthsefyll dyn cyfoethog fel Mathew. Parhaodd y cwyno – a’r busnes hefyd, mae’n debyg – am flynyddoedd, prawf sicr o aneffeithiolrwydd y llywodraeth yn y cyfnod hwnnw i sicrhau bod trigolion ardaloedd anghysbell yn cadw’r gyfraith oni bai bod teuluoedd pwysig yr ardaloedd hynny yn cydweithio gyda’r llywodraeth. Mae’n bur debyg i’r ffwrneisi losgi, i’r peiriannau droi, i’r gefeiliau gynhyrchu eu magnelau, ac i’r ceffylau eu cludo i’r llongau yng Nghaerdydd ar hyd teyrnasiad Elisabeth. Ai cynnyrch gweithfeydd Pentyrch oedd rhai o’r gynnau ar longau’r Armada, efallai? 

Yn 1602, beth bynnag, gorchmynnodd y llywodraeth Mathew i gau ei ffwrneisi, am iddo gynhyrchu, ac allforio, tua 150 o dunelli o fagnelau ers 1582, pan waharddwyd allforion o’r math. Yn 1609 sefydlwyd comisiwn arbennig i ymchwilio i’r mater. Dywedodd Mathew wrth y Comisiwn iddo gynhyrchu gynnau yn ei weithfeydd ym Mhentyrch a‘ un adeg, ond bod y gweithfeydd bellach wedi eu prydlesu i fasnachwr o Gaerdydd, Peter Samyne (neu Semayne). Cadarnhawyd hynny gan Samyne, a dywedodd iddo rentu’r gweithfeydd oddi wrth Mathew tua naw mlynedd yn gynharach (tuag amser gwaharddiad 1602, efallai?). Yn dilyn yr ymchwiliad hwn, penderfynodd Mathew werthu ei diroedd yn Radur a Phentyrch, a symud i fyw yn Iwerddon – ‘am ei iechyd’ efallai!

Yn ôl pob tebyg, parhaodd Samyne gyda’r hen fusnes, oherwydd pan ymchwiliodd y Cyfrin Cyngor i allforion anghyfreithlon o fagnelau yn 1616, gorchmynnon nhw ddistrywio ffwrneisi Samyne. Nid oes cyfeiriadau pellach at weithfeydd haearn Pentyrch, ac felly mae’n bur debyg i orchmynion y llywodraeth gael eu gweithredu y tro hwn – neu i’r busnes gau o’i hunan.

Ond nid dyna ddiwedd gweithio haearn yn yr ardal. Pan ddechreuodd y chwyldro diwydiannol mawr yn Ne Cymru tua chanol y ddeunawfed ganrif, daeth y diwydianwyr, yr haearn-feistri a’r entrepreneurs yn ôl i Waelod-y-garth ac i Gwm Llwydrew. Ail-sefydlwyd gwaith haearn yno yn 1740. Ychydig a wyddom am ei hanes yn y ddeunawfed ganrif, ond yn 1805 gwerthwyd y ffwrneisi a’r gefeiliau i gwmni Harford, Partridge o Fryste, oedd eisioes yn berchen ar waith tun Melingriffith a gweithfeydd haearn eraill yn Ne Cymru. Yn 1810 gwerthwyd gweithfeydd Pentyrch a Melingriffith i Richard Blakemore, ac aeth ati i greu uned ddiwydiannol gref, gyda’r gweithfeydd haearn yn cynhyrchu nwyddau ar gyfer y gweithfeydd tun.

Cododd ffwrneisi chwyth (y rhai a welir yn y llun), a melinau a gefeiliau. Sefydlwyd ffatri brics ychydig i’r gogledd. Adeiladwyd tai i’r swyddogion a’r gweithwyr, a rhwydwaith o dramffyrdd i gysylltu’r gweithfeydd gyda’i gilydd a gyda’r pyllau lle cloddid y calchfaen, y mwyn haearn a’r glo a ddefnyddid bellach i doddi’r mwyn haearn. Ffynnodd y gweithfeydd yn ystod hanner cyntaf yr 19eg ganrif, ond, fel gweithfeydd eraill De Cymru, dirywio a wnaethant yn ystod ail hanner y ganrif, pan ddarganfuwyd bod mwyn haearn De Cymru yn anaddas i’r dulliau diweddaraf o weithio haearn a dur.

Gosodwyd gweithfeydd Melin-griffith a Phentyrch ar werth yn 1881, ond er i fasnachwr o Lerpwl brynu gwaith Melingriffith, doedd dim diddordeb ganddo yng ngwaith Pentyrch, a dychwelodd hwnnw i feddiant y tir-berchennog. Llwyddodd i rentu’r gwaith, mae’n debyg, oherwydd ceir tystiolaeth bod un ffwrnais chwyth yn gweithio tan 1885. Parhawyd i gynhyrchu llenhaearn (‘sheet-iron‘) yn y gweithfeydd, er yn achlysurol, ond daeth hynny i ben hefyd tua 1915. Aelwydydd oer sydd i’w gweld yn y llun, felly, a dynnwyd tua 1908.

Rhydd y llun argraff arbennig o dda o olwg y gweithfeydd ar ddiwedd eu bywyd — ac am rai blynyddoedd wedi hynny. Roeddynt yn sefyll o hyd tan ddiwedd yr ail ryfel byd, ac yn fan chwarae boblogaidd iawn gan blant y pentref, a hoffai guddio (yn enwedig os oeddynt mewn trwbwl!) yn y twneli a’r fuyeres (pibau awyr y ffwrnesi chwyth). Yna, ar ddiwedd yr ail ryfel byd, penderfynodd y cyngor lleol glirio’r safle, ac adeiladu tai cyngor yno. Aethpwyd ati i wneud hynny, a diflannodd yr hen weithfeydd o’r golwg. Ond nid am byth. 

Yn ystod mis Mai a Mehefin 1989, dechreuodd cwmni Lovell Partnership Homes Ltd. ar y gwaith o adeiladu fflatiau i’r henoed ar y darn o dir segur rhwng cefn Heol Berry a’r stad newydd o dai ger yr afon. Wrth iddynt glirio’r safle, agorodd twll yn y ddaear na ellid ei lenwi. Aethant ai i gloddio’r twll, a darganfod dwy o ffwrneisi’r hen waith haearn, wedi eu cuddio o’r golwg ers deugain mlynedd, ond heb eu distrywio. Galwodd swyddogion y cwmni am gymorth arbenigwyr pennaf yn y maes hwn, Philip Riden o Goleg y Brifysgol yng Nghaerdydd. Nid yw ffwrneisi haearn y ganrif ddiwethaf – na hyd yn oed rhai’r ddeunawfed ganrif – yn bethau anghyffredin ym myd archaeoleg ddiwydiannol De Cymru. Ond yr oedd cyfrinach bellach gan y ffwrneisi hyn. Wrth gloddio, darganfuwyd rhan o ffwrnais gynharach fyth. Adeiladwyd y ffwrnais orllewinol (yr un ar y chwith yn y llun) o gwmpas ffwrnais o’r all ganrif ar bymtheg neu’r ganrif flaenorol – un o ffwrneisi gwreiddiol hen waith anghyfreithlon Edmwnd Mathew, yn ôl pob tebyg. Syfrdanwyd yr archeolegwyr, ac aethant ati i’w chofnodi’n fanwl iawn. Prin iawn, iawn yw enghreifftiau o ffwrneisi haearn o’r cyfnod hwnnw. Wrth i’r gwaith fynd yn ei flaen, darganfuwyd mwy a mwy o olion gweithfeydd yr unfed ganrif ar bymtheg, darganfyddiad hynod o bwysig wrth geisio datrys hanes gweithfeydd haearn y cyfnod hwnnw. 

Ond darganfod er mwyn distrywio, gwaetha’r modd. Bydd cwmni Lovell’s yn gwneud eu gorau i ddiogelu a chadw peth o’r safle, ond gyda’r ffwrneisi, a rhai o’r gweddillion eraill, rhaid eu distrywio er mwyn eu hastudio, ac er mwyn diogelu’r safle. Byddai astudiaeth bellach yn golygu blwyddyn o waith, llawer o arian, a hefyd digolledu’r cwmni, a gafodd ganiatâd cynllunio (a sicrwydd nad oedd dim ar ôl o’r hen weithfeydd) gan Gyngor Taf-Elái.

Gobaith yr Ymddiriedolaeth Archeolegol yw cyhoeddi llyfr am y gweithfeydd, fel y bo modd i bawb ddysgu mwy amdanynt. Gobaith haneswyr ac archeolegwyr yw y bydd Cyngor Taf Elái’n meddwl yn ddwysach cyn rhoi caniatâd cynllunio arall i ddatblygu ardal o bwysigrwydd hanesyddol arbennig iawn. Soniodd Iolo am ddwy ffwrnais ym Mhentyrch. Ble oedd – neu ble mae – y llall? Apeliwyd yn ddiweddar ar Gyngor Gymuned Pentyrch i gomisiynu ymchwiliad manwl i archaeoleg yr ardal, rhag ofn i sefyllfa debyg ddigwydd eto, ac i ni ddistrywio, yn ein hanwybodaeth, olion prin gorffennol unigryw’r ardal hanesyddol hon.

Elin M. Jones. 

Glo yn ardal De Taf Elai

Dros ganrif cyn i byllau glo enwog y Rhondda gael eu hagor roedd bwrlwm y diwyiant glo yn ei anterth o gwmpas mynydd y Garth.

   Ar ochr ddeheuol maes glo de Cymru mae’r gwythiennau glo yn dod i’r brig yn Llanilltud Faerdref a Phentyrch ac roedd yn hawdd i godi’r glo a’i werthu ar gyfer cynhesu tai. Cawn ddisgrifiad o’r gweithfeydd glo yng nghofnodion Edward Llwyd tua 1690. Mae’n sôn am   weithfeydd glo ym mhlwyf Llantrisant yng Nghastellau, Y Glyn, Rhiw Saeson a’r Traen (Tonyrefail). Dywedodd fod nifer o weithfeydd glo ym mhlwyf Llanilltud Faerdref yn cynnwys Maes Mawr a Maes Bach ac mae adroddiadau fod y glo o Bryn y Menyn yn rhoi tân llachar ond ddim yn parhau yn hir. Felly roedd cyfnod y 17 a 18 ganrif  yn gychwyn llewyrchus gyda’r glo yn cael ei ddefnyddio ar gyfer cynhesu tai, llosgi calch a datblygu’r diwydiant haearn.

   Yn ardal Llanilltud Faerdref mae nifer o wythiennau yn dod i’r brig ac fe drodd Bryn y Menyn, yr ardal i’r gogledd o  Neuadd y Pentref, Efail Isaf, yn fwrlwm o dyllu a chloddio. Cludwyd y glo ar gefn ceffylau ac asynnod dros y Garth i Radyr a Chaerdydd a daeth yr Efail yn rhan bwysig o wasanaeth cludiant yr ardal. 

   Mae Lewis Williams yn “Mallt o’r Dyffryn” yn sôn am yr arferiad yn y 1730’au o baratoi at y gaeaf oer drwy lenwi cytiau glo y ffermydd o byllau Bryn y Menyn. Roedd hefyd nifer o byllau ar y Foel, meddai. Roedd y glowyr a’r glo yn cael eu codi gan raff ac olwyn. Ar ôl gweithio’r wythïen am gwpwl o lathenni a’r awyr yn mynd yn wael, byddant yn gadael y pwll ac yn tyllu pwll newydd nepell i ffwrdd. Felly byddant yn gweithio rhan helaeth o’r glo sy’n agos i’r wyneb, heb boeni am awyru’r pwll, nes bod y nwyon yn gwneud hi’n amhosib i gloddio’n bellach yn y pwll hwnnw. Mae mapiau’r cyfnod yn dangos ardaloedd eang o’r ardal lle defnyddiwyd y ffordd yma o gloddio am lo ar raddfa fechan. 

“Mae llawer un yn rofyn
Mynd i weld yr engine
Sy’n tynnu dŵr trwy bibau tin
Ar odrau Bryn y Menyn.”

   Yn ardal Pentyrch mae cofnodion y tirfeddianwyr yn 1615 yn dangos gwerthu dau bwll glo i Matthew, Castell y Mynach. Ac yna yn 1639 rhoddir les ar y gwythiennau glo a haearn ar ochr ddeheuol y Garth o gwmpas Craig Gwilym ac uwchben pentref Gwaelod y Garth. Yn 1760’au mae teulu Talbot o Hensol yn rhoi les i gloddio am lo yn Tyncoed, Craig Gwilym a Choed y Bedw. A hyd heddiw fe welir olion ‘bell-pits’ ger fferm Craig Gwilym a’r pyllau wedi’u trefnu mewn rhesi i ddilyn y wythïen.    

   Wrth i Waith Haearn Pentyrch a Melingriffith ddatblygu o’r 1750’au roedd galw pellach am lo ac fe ddatblygwyd nifer o byllau ar ochr y Garth yn cynnwys Coed y Bedw a’r Lan. Hyd heddiw mae deg mynedfa pwll i’w gweld rhwng Gwaelod y Garth a Tynycoed ac mae ochrau’r Garth yn frith o olion pyllau glo bach.

   Ar ddechrau’r 19ed ganrif roedd y tirfeddianwyr am sicrhau fod y glo yn cael ei ddatblygu ar raddfa fasnachol ac fe welir rhes o byllau yn agor ar draws yr ardal o Bontyclun i Waelod y Garth.

Teulu’r Vaughans o Machen fu’n gyfrifol am agor pwll Dyhewid Fach yn Llanilltud Faerdref ond erbyn 1800 roedd Richard Crawshay wedi prynu’r gwaith i’w ddatblygu. Yn yr un cyfnod datblygwyd pyllau yng Ngwaun Miskin, Maes Bach a Maes Mawr.

   Roedd Thomas Powell o Gasnewydd wedi datblygu glofeydd yn Sir Fynwy a Chwm Dâr ac roedd ganddo ddiddordeb yn y glo cartref a gynhyrchwyd yn ardal Llanilltud Faerdref. Agorodd Powell bedwar pwll yn yr ardal o dan yr enw Llantwit Works yn cynnwys Ystrad Berwig, Dihewydd a Tynant o 1840 ymlaen. Daeth datblygwyr eraill i’r ardal, agorwyd y rheilffordd o Lanilltud Faerdref i Drefforest yn 1863 ac roedd y cyfnod hyd at 1870’au yn llewyrchus iawn gyda pyllau mawr a bach yn agor ar draws yr ardal.

   Ond er yr holl lewyrch ar y diwydiant roedd gwaith y glöwr yn galed ac mae llawer o adroddiadau o ddamweiniau difrifol ac angheuol. Yn ystod y cyfnod hyd at 1850’au roedd plant o dan 15 oed yn rhan bwysig o’r gweithlu ac yn wynebu peryglon enbyd. Ymhlith y damweiniau gwaethaf roedd 12 wedi cael eu lladd yn dilyn ffrwydrad yng nglofa y Lan, Gwaelod y Garth yn 1875. Yn 1849 lladdwyd saith o lowyr yng nglofa Llantwit am fod y caets wedi gorlwytho a disgyn 96 llath lawr i grombil y ddaear.  

   Oherwydd bod gymaint o ddatblygu wedi digwydd ar draws de Cymru bu gostyngiad ym mhris y glo ac fe effeithiodd hynny ar gyflogaeth yn yr ardal a bu raid i nifer o lowyr symud i’r Rhondda i weithio.

   Yn y 1880’au buddsoddwyd mewn nifer o byllau i gloddio’r gwythiennau dyfnach. Agorwyd pyllau’r Meiros, Lanelai, Glyn, y South Rhondda a’r South Cambria. Ar droad y ganrif yn 1900 roedd 300 yn gweithio yn y Meirios a 296 yn y South Rhondda ger Brynna. Roedd 171 yn gweithio yn y South Cambria yn ardal Tynycoed i’r gogledd o Creigiau ond cauwyd y pwll yn 1915. Cau fu hanes rhan fwyaf o’r pyllau yn ystod y dirwasgiad yn y 1920’au heblaw am bedwar neu bump pwll newydd a suddwyd ar droad y ganrif yn Coedely yn 1901, Llanharan yn 1922, Cwm yn 1909, Ynysmaerdy yn 1922 a Nantgarw yn 1910. Daeth gwaith yn y glofeydd hynny i ben yn 1986. Agorwyd gwaith glo brig Llanharan/Llanilid yn y 1970’au gan gloddio 300,000 tunnell y flwyddyn tan 1997.

   Diolch i Barry Davies a’r Athro Trevor Boyns ac Ellis Davies am eu gwaith yn cofnodi hanes yr ardal. Mae gwefan welshcoalmines.co.uk hefyd yn gofnod gwerthfawr. Ac mae llu o ymchwilwyr yn parhau i dwrio i grombil y ddaear i chwilio am hen weithfeydd.